Etkinlik Yok
Uluslararası hukukta iki devletli çözüm, on yıllardır süregelen bir çatışmanın ötesinde, devletler hukuku prensiplerinin, kendi kaderini tayin hakkının ve uluslararası barış ve güvenliğin temel sınamalarından birini temsil etmektedir. Bu çalışma, Filistin’in devletleşme sürecini, hukuki meşruiyet kazanımlarından sahadaki fiilî tesis zorluklarına uzanan geniş bir yelpazede incelemektedir. Özellikle 2012 yılında Birleşmiş Milletler nezdinde elde edilen “üye olmayan gözlemci devlet” statüsü ve 7 Ekim 2023 sonrası hız kazanan uluslararası tanıma dalgası, Filistin’in uluslararası hukuk kişiliğini güçlendirmiş ve iki devletli çözüm için normatif bir zemin oluşturmuştur. Ancak, bu diplomatik ve hukuki ilerlemelere rağmen, işgal, yerleşim politikaları ve Güvenlik Konseyi’ndeki veto mekanizmasının yarattığı yapısal engeller, bu meşruiyetin fiile dönüşmesini sekteye uğratmaktadır. Bu makale, söz konusu engelleri aşmaya yönelik alternatif hukuki ve siyasî yolları analiz ederek, Filistin halkının korunması ve iki devletli çözümün sürdürülebilirliği için bütüncül bir fiilî koruma doktrininin gerekliliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.
2012 Eşiği ve Tanımanın Artışı: İki Devletli Çözüm İçin Rasyonel Zemin
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 29 Kasım 2012 tarihli 67/19 sayılı kararıyla Filistin’e “üye olmayan gözlemci devlet” statüsü tanınması, Filistin’in uluslararası hukuk kişiliğinin kurumsal düzlemde görünürlüğünü artırmış; çok taraflı antlaşmalara taraf olma, BM ajanslarına katılma ve uluslararası yargısal mekanizmalara erişim kapasitesini genişletmiştir. Bu statü, devletlik tartışmasını soyut bir meşruiyet iddiasından çıkararak kurumsal araçlarla desteklenen bir sürece dönüştürmüş; iki devletli çözüme ilişkin normatif çerçeveyi güçlendirmiştir. Filistin’in BM Andlaşmalar Koleksiyonu nezdinde insan hakları ve insancıl hukuk alanlarında çok sayıda sözleşmeye taraf olması, dış ilişkiler kurma kapasitesini belgelendirmiş; UNESCO’daki üyeliği, kültürel ve kurumsal temsiliyetini pekiştirmiştir. luslararası Ceza Mahkemesi süreçlerine erişim, hesap verebilirlik boyutunu görünür kılmış; iki devletli çözüm bağlamında hukukî araçlara başvuru imkânının pratik değerini göstermiştir. Bu kurumsallaşma, iki devletli çözümün asgari önkoşulları olan muhataplık, normatif dayanak ve yargısal mekanizmalara erişim bakımından rasyonel bir zemin oluşturmuştur.
7 Ekim 2023 sonrasında ivme kazanan tanıma kararları, 2012 eşiğinin üzerine yeni bir katman eklemiştir. Avrupa’da ve Küresel Güney’de art arda gelen tanımalar, iki devletli çözümün uluslararası toplum nezdinde yeniden “makul ve uygulanabilir” bir çerçeve olarak kabul gördüğünü göstermiştir. Anadolu Ajansı’nın derlemesine göre, bu artışla birlikte Filistin Devleti’ni tanıyan BM üyesi ülkelerin sayısı 157’ye yükselmiştir. Tanıma teorisinde “kurucu” ve “açıklayıcı” yaklaşımlar farklılık göstermiş; ancak pratik etkiler benzer bir sonuca işaret etmiştir: diplomatik temsilin yükselmesi, uluslararası örgütlerde katılım kanallarının genişlemesi ve BM platformlarında destekleyici kararların zemininin güçlenmesi. Bu birikim, sahada hızlı bir dönüşümü tek başına garanti etmemiş; fakat iki devletli çözüm için gerekli olan uluslararası irade ve araç setinin oluşmasına katkı sağlamıştır.
Öte yandan tanımanın tek başına yeterli olmadığı da ortaya konmuştur. Tanıma, iki devletli çözümün meşruiyet sütunlarından biridir; ancak uygulanabilirlik, sahadaki güç dengeleri ve güvenlik koşullarıyla doğrudan bağlantılıdır. 2012 eşiği ve sonrasındaki tanıma dalgası, Filistin’in devletliğine ilişkin hukukî ve kurumsal temeli güçlendirmiş; fakat işgal ve ağır ihlallerin sürdüğü bir bağlamda bu meşruiyetin fiile dönüşmesi için koruma düzenekleri, hesap verebilirlik mekanizmaları ve karar alma süreçlerindeki tıkanıklıkları aşmaya dönük yöntemlerin eşzamanlı işletilmesi gerektiğini göstermiştir. Bu nedenle tanımanın sağladığı rasyonel zemin, ancak eşlik eden fiilî koruma ve reform adımlarıyla iki devletli çözümü gerçek hayata taşıyacaktır.
İşgal Koşullarında Devletlik: Ölçütlerin Bağlamsal Yorumu ve Meşruiyet
Devletliğin klasik ölçütleri (nüfus, belirli bir toprak, hükümet ve dış ilişkiler kurma kapasitesi) Montevideo Sözleşmesi’nde çerçevelenmiş; güncel uygulama, bu ölçütlerin sahadaki fiilî koşulları (işgal, idarî parçalanma, güvenlik riski) dikkate alan bağlamsal bir yorumla değerlendirilmesi gerektiğini göstermiştir. Filistin örneğinde bu yaklaşım, “etkinlik” unsurunun katı bir idare ve tam kontrol testine indirgenmemesi gerektiğini; buna karşılık kendi kaderini tayin hakkının sağladığı normatif çerçevenin değerlendirmeye yön vermesi gerektiğini ortaya koymuştur. Böyle bir okuma, devletlik iddiasının hukukî meşruiyetini güçlendirmiştir.
Nüfus ve toprak unsurları bakımından Filistin halkının sürekliliği ile Batı Şeria (Doğu Kudüs dâhil) ve Gazze’nin işgal altındaki toprak statüsü, devletlik iddiasının maddî temelini teyit etmiştir. Sınır uyuşmazlıklarının varlığı, devletliğe kategorik engel teşkil etmemiş; Uluslararası Adalet Divanı’nın “Duvar” istişarî görüşünde işgal ve yerleşim politikalarının uluslararası hukuka aykırı olduğu ve bu uygulamaların Filistin halkının kendi kaderini tayin hakkını ihlâl ettiği saptaması, toprak unsurunun hukukî çerçevesini pekiştirmiştir. Bu tespit, devletliğin sınırların nihai çizimi ve tam fiilî kontrol şartına indirgenemeyeceğini göstermiş; meşruiyet zeminini güçlendirmiştir. Hükümet ve dış ilişkiler kurma kapasitesi bakımından Filistin’in kurumsal organlarının sürekliliği ve dış temsil imkânları, ölçütlerin karşılanmasına katkı sağlamıştır. Devletlik tartışmasında belirleyici olan husus, kurumların hukuken tanınabilirliği ve asgarî işlevselliğidir; bu bağlamda Filistin’in muhataplık ve temsil kapasitesi, devletliğin işlevsel boyutunu desteklemiştir. Uluslararası yargı, bu normatif çerçeveyi tamamlamış; devletliğin salt fiilî denetim ölçütüne indirgenemeyeceğini göstermiştir.
…
