Etkinlik Yok
Son dönemde küresel jeostratejik durum değişiyor: Asya’nın ön plana çıkmasıyla Asya’da daha fazla ama Avrupa’da daha az ABD etkinliği anlamına geliyor. Transatlantik değerler ve çıkarlar da daha kırılgan hale geliyor. Brexit’in de gösterdiği gibi, Avrupa’nın birliği tartışmaya açılıyor. NATO’nun öngörü ve stratejisi Avrupa’nın bu durumla nasıl başa çıkacağı konusunda siyaseti belirliyor. NATO ve ABD, Avrupa’nın hayat sigortası olarak görülüyor ancak çerçeve koşulları temelden değişirse, Avrupa’nın tüm savunmasının yeniden düşünülmesi gerekebilir. Bu ayrıca küresel güvenlik ekosistemini de derinden etkileyecek, siyasi rekabet ve işbirliği alanlarında temelleri tartışmaya açacak bir durum. NATO 2030 stratejisi tüm bu meydan okumalara Avrupa’nın taleplerine ABD dış politika ve güvenlik siyasetine uyumlu şekilde cevap bulma çabasında.
1949’daki kuruluşundan bu yana, ABD önderliğindeki Batı’nın silahlı kolu olarak NATO’nun açık bir düşmanı vardı: Sovyetler Birliği. Bu rakip 1990’ların başında ortadan kaybolduğunda, yeni bir amaç çabucak bulunmalıydı. ABD’de yapılan değerlendirmelere dayanarak, o andan itibaren amaç, batı üstünlüğünü korumak ve mümkünse genişletmek için askeri müdahaleleri kullanmaktı. Bu hedef, Kasım 1991’de Roma zirvesinde zaten kabul edilmiş olan yeni NATO stratejisine yansıdı. Doğu Bloku’ndan kaynaklanan “öngörülebilir” tehdidin artık yerini “çok yönlü” tehditlere bıraktığı belirtildi. O zamanlar bu kitle imha silahlarının yayılmasını, terörizmi ve aynı zamanda önemli hammadde akışlarının kesilmesini de içeriyordu.
Bu yeni strateji NATO’nun resmi bir savunma ittifakından, ittifak toprakları dışındaki görevler için de bir müdahale ittifakına dönüşmesi, Nisan 1999’da yeni bir stratejik kavramın kabul edilmesiyle kesinleşti ve somutlaştı. NATO’nun Yugoslavya’ya karşı BM yetkisi olmadan operasyon düzenlemesiyle ittifakın yeni temel görevi de ilan edilmiş oldu. İttifak, buna benzer müdahalelerinin Rusya’nın (hatta Çin’in) BM Güvenlik Konseyi’ndeki veto hakkıyla engellenmesini istemediğinin altını çizmek için, gelecekte muhtemelen BM yetkisi olmaksızın askeri müdahalelerde bulunma niyetinde olduğunu da vurguladı.
Buna karşılık, Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonraki Kasım 2010’da kabul edilen üçüncü strateji belgesi öngörülmeyen yeni açılımlar getirmedi. Rusya ile ilişkiler bugün olduğu kadar artmamıştı ve Çin’den hiç söz edilmiyordu.
2014 yılından itibaren Rusya ile ilişkilerde büyük ölçüde Batı’dan kaynaklanan artış zamanlama olarak önemliydi. Sonuçta bu, “bir Rus genişleme iradesine karşı” bir siper olarak NATO’nun etkinliğini gösterdi. Yıllar geçtikçe, rakip kümelenmesi odak kaydırdı ve Çin’in ekonomik ve siyasi genleşmesi askeri olarak da dikkat gösterilmesi gereken başka bir özne olarak ön plana çıkmaya başladı.
Askeri ittifak NATO, kendisini “daha barışçıl bir dünyanın garantörü” olarak adlandırmayı seviyor ancak son zamanlarda müttefikler arasındaki pek çok siyasi çekişme önce içerideki birliğin sağlanması noktasındaki eleştiri ve soru işaretlerini körükledi. ABD Başkanı Donald Trump’ın söylem ve eylemleri önce ABD’nin, arkasından da bazı ittifak üyelerinin NATO’ya olan sadakatleri konusunda şüphe uyandırdı. Müteakiben ABD’nin Almanya’dan asker çekmesi ve iki NATO üyesi Türkiye ile Yunanistan’ın askeri olarak karşı karşıya gelmesi özellikle diğer üyeler tarafından ittifakın geçerliliğini sorgulattı. Tüm bu gelişmeler sonunda, Kasım 2019’da Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un ittifak için “beyin ölümü” teşhisi derecesinde eleştirilerine neden oldu.
O zamanlar neredeyse tüm müttefikler bu teşhise tepki gösterdi ve NATO’ya ateşli taahhütlerde bulundular. Fakat yine neredeyse hepsi Fransa Cumhurbaşkanının sorusuna cevap vermekten kaçındı: Bu hala gerçek bir ittifak mı? Macron’a göre NATO askeri olarak çalışmasına devam etmekle beraber politik olarak ittifakı sağlayamıyor ve müttefiklerin siyasi ve stratejik çıkarları, ister Rusya’ya ister terörizme yönelik olsun, gitgide birbirinden uzaklaşıyor.
Buna müteakip Aralık 2019’da Londra’da düzenlenen NATO zirvesinde bir “yansıtma süreci” (Reflection Process) kararlaştırıldı ve bunun sonucunda Nisan 2020’de NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg tarafından özel olarak seçilen bir grup uzman, ittifakın yeniden canlandırılması konusunda bir rapor hazırlamakla görevlendirildi. Almanya’nın eski Savunma ve İçişleri Bakanı Thomas de Maizière (CDU) ve ABD’nin Avrupa ve Avrasya İşlerinden sorumlu eski Dışişleri Bakan Yardımcısı Aaron Wess Mitchell, 10 kişilik uzmanlar grubuna başkanlık ettiler.
Bir şekilde Macron’un teşhisine yanıt olarak kurulan bu uzman grubunun eş başkanı Maizière, NATO’nun kesinlikle “iç tahribat” yaşadığını doğrulasa da beyin ölümü söylemi için “Bu bir provokasyondu. Ancak bu süreci harekete geçirdiği için faydalı oldu” dedi. Maizière’e göre dış tehdit durumu da değiştiğinden, ittifakı yenilemenin zamanı gelmişti.
Belirlenen bu uzman grubu Batı savunma ittifakının uyumlu hale getirilmesi için aylardır eylem önerileri hazırladılar. NATO diplomatlarına göre, raporun içeriği Macron’un iddialarına ve ittifakın geleceğe yavaş uyum sağlamasına yönelik genel eleştiriye karşı NATO ittifakının Batı’nın temel taşı olarak daha politik bir rol üstlenmesi gerektiğini savunan bir cevap niteliğinde.
Daha fazla birlik, daha hızlı kararlar
Hazırlanan raporda “NATO 2030: United for a New Era” (NATO 2030: Yeni Bir Çağ için Birliktelik) başlığıyla 138 tavsiye listelenmiş. Uzmanlar grubu, iç birliği güçlendirmek (veya onu yeniden kurmak) için, kararların daha hızlı alınmasını tavsiye ediyor. Bu hızlı karar alma sürecini de onlarca yıldır yürürlükte olan ve NATO tarafından neredeyse bir sığınak gibi korunan oybirliği ilkesini yumuşatarak sağlamayı öneriyor.
Maizière, konsensüs ilkesinin “koltuğumda kalıyorum ve her zaman hayır diyorum” durumuna izin vermemesi gerektiğini söyleyerek bu durumun ittifakı durduracağı yönünde uyarıyor. Oybirliği ilkesinin tamamen tersine çevrilmesi mümkün görünmese de sadece doğrudan bakanlık düzeyinde veto edebilme yöntemi ile ablukaların daha da zorlaştırılması isteniyor. Ancak Alman Dışişleri Bakanı Heiko Maas, “NATO savaş veya barışla ilgilidir” diyerek oybirliğinden sapmanın olası olmadığını düşünüyor. Bu öneri ayrıca çeşitli nedenlerle özellikle Türkiye, İngiltere ve Doğu Avrupalılar başta olmak üzere birçok üyenin de direnişiyle karşılaşacak gibi görünüyor.
Savunma Bakanlarının NATO Genel Merkezi ve müttefik başkentlerinde farklı formatlarda yapacakları daha fazla toplantı yanında Dışişleri Bakanlarının da sıklıkla resmi toplantılar yapması ittifakın ortak siyaset geliştirmesinde etkili görülüyor. Askeri meseleler, savunma ve güvenlik boyutunu genişleten bu fikir, NATO’nun olgu/olay odaklı etkinliğini artıracağı gibi devletlerin birbirleri ile ilişkilerini de kuvvetlendirmeyi amaçlıyor. Uzmanlar ayrıca NATO ülkelerinin sürekli olarak birbirlerini şaşırtmaması için önemli kararlar vermeden önce birbirlerini bilgilendirecekleri “gönüllü taahhüt” öneriyor.
NATO’ya Asya Tehdidi: Genetiğindeki Varlık Rusya ve Yeni Nükseden Çin
NATO’nun kuruluş amacı olan Sovyetler Birliğinin yıkılması, Soğuk Savaş’ın bitmesi ile farklı tehditlere uyum sağlama süreci devam etse de Rusya ittifakın metinlerinde yer almaya, politika belirlemede etkin olmaya devam etti. Bir süredir devam eden diyalog ve caydırıcılık karışımının tanıdık iki yönlü yaklaşımı, Moskova’ya karşı koymanın en etkili yolu olarak görülmeye devam ediyor.
Rusya NATO’nun tehdit odaklarından biri olarak teyit edilse de rapor, ittifakın Moskova ile “barış içinde bir arada yaşama konusunu tartışmaya açık olduğunu” ancak herhangi bir düşmanca harekete derhal yanıt verme yeteneğinden mahrum kalmadığını ileri sürüyor.
Çin ise Batı’nın umduğu iyi huylu ticaret ortağı değil, bu yüzyılın yükselen gücü olarak görülüyor. Raporda Çin, yalnızca ABD için değil, Avrupa için de potansiyel bir askeri tehdit olarak tanımlanıyor ve bu da Pekin’i NATO’nun otuz Batılı ülkesinin toplu savunma sistemine bir meydan okuma haline getiriyor. Rapora göre, Çin’in uzun vadede askeri gücünü yalnızca Avrupa-Atlantik bölgesine değil, aynı zamanda küresel olarak projelendirme olasılığı giderek artıyor.
İttifakın Çin’e karşı artan dikkati, esas olarak Çin’in barışçıl bir şekilde küresel bir süper güce evrilme girişiminin kabullerini yerine getirememesinden kaynaklanıyor. Rapor Çin’in hem askeri modernizasyonunun hızını hem de Hint-Pasifik komşularına karşı ekonomik baskı ve diplomasi yoluyla güç kullanımını sorguluyor. Kasım 2020’de bölgedeki 15 ülke ile imzaladığı RCEP serbest ticaret anlaşmasını düşündüğümüzde, hissedilen riskin kaynağı anlaşılmış oluyor.
Çin, Avrupa-Atlantik bölgesine acil bir askeri tehdit oluşturmazken, askeri erişimini Atlantik, Akdeniz ve Kuzey Kutbu’na doğru genişlettiği, Rusya ile savunma bağlarını derinleştirdiği, uzun menzilli füzeler, uçaklar ve uçak gemileri ile küresel erişime sahip, geniş uzay tabanlı yeteneklere ve daha geniş bir nükleer cephaneliğe sahip nükleer denizaltılar ile savunma/saldırı kabiliyetini artırma çalışmalarında olduğu biliniyor. Raporda, özellikle nükleer silahlar ve balistik füzeler bağlamında, gelecekteki silah kontrolü müzakerelerinde Çin ile kurulacak temasın dikkate almasının çok önemli olacağı vurgulanıyor.
NATO ülkeleri Çin tarafından tehdit ediliyorsa, tabiatı gereği İttifakın koruma sağlamada etkili bir aktör olma yeteneğini gösterebilmesi gerekiyor. Bu nedenle rapor, müttefiklerin güvenliğini zayıflatan Çin faaliyetlerini önceden tahmin etme ve bunlara tepki verme yeteneğini artırma ihtiyacını vurguluyor. Rapor, NATO’ya, Çin’in oluşturduğu güvenlik sorunlarına zaman, siyasi kaynak ve somut adımlar ayırmasını ve bir strateji koordine etme ve müttefiklerin güvenliğini koruma becerisini geliştirmesini tavsiye ediyor.
Belgenin yazarlarına göre NATO’nun, Çin’in teknolojik gelişiminin sonuçlarını değerlendirmek, İttifak’ın toplu savunmasını, askeri hazırlığını veya direncini etkileyebilecek herhangi bir Çin faaliyetine karşı kendisini hazırlamak ve savunmak için çabalarını genişletmesi gerekiyor. Önümüzdeki on yıl içinde Çin, NATO’nun kritik altyapısını koruma, 5G gibi gelişmekte olan teknolojilere uyum sağlama ve tedarik zincirleri de dahil olmak üzere ekonomisinin hassas sektörlerini koruma becerisine meydan okuyabilecek kapasitede olacak.
Raporda ayrıca, ekonomik cephede Çin tehdidi konusuna değinilerek, Avrasya’daki ticari altyapıların iyileştirilmesi için stratejik bir proje olan Yeni İpek Yolu ve Çin’in teşvik ettiği 17 + 1 platformu ve “Kuşak Yol İnisiyatifi (BRI)” formatlarına atıfta bulunuluyor. Bu formatlarda Çin ile ekonomik ilişkiler müttefik ülkelerin siyasetlerine etki edeceği endişesi ile NATO bağlılığını koruma çabası raporda yer alıyor.
NATO’nun önalma stratejisi olarak temasa geçtiği “Hint-Pasifik ortakları” ve özellikle Çin’in bölgesel rakibi Hindistan, yeni dönemdeki önemli partnerler olabilir. Stratejik gerekliliklerden dolayı, Tayvan veya diğerleri için bir güvenlik garantisi verilmesi ve diğer bölge ülkeleri ile ilişkilerin ilerlemesi, NATO’nun Trans-Atlantik bir ittifaktan Hint-Pasifik ittifakına geçeceği endişelerine neden olsa rapor bu şekilde bir öngörüde bulunmuyor.
Atlantik’in İki Kıyısındaki Durum: NATO ve Avrupa
Rapor, ABD’nin Avrupa’dan çekilmesi ve değişen tehditler karşısında gergin olan AB’nin Haziran 2020’de aldığı karar doğrultusunda 2022’ye kadar kendi “Stratejik Pusula” ve askeri doktrini üzerinde çalışmaya başladığı bir zamanda hazırlandı.
Beyaz Saray’daki değişikliğin Avrupalı müttefiklere karşı düşmanca tavrı tersine çevirme ihtimaline rağmen, Avrupa’nın ABD’den bağımsız olarak askeri gücünü artırması gerekip gerekmediği konusunda giderek artan bir tartışmanın ortasında, rapor ile birlikte, cesurca adımlar atılması gerekiyor. NATO diplomatları, rapordaki tavsiyelerin ABD seçim sonuçlarını tamamen hesaba katmadığını, ancak sözkonusu Başkan değişikliğinde de geçerliliğini koruduğuna inanıyorlar.
Uzman grubunun eşbaşkanı Maizière, AB’nin askeri olarak daha bağımsız hale gelmesi hatta kendi “Avrupa ordusunu” kurması gerektiği fikrini yok sayamadı. Bu tartışma içinde Alman siyasetçi, NATO dışında bir “stratejik özerkliği” mantıklı bulmuyor. Aksine, AB’nin NATO içindeki yeteneklerini güçlendirmesi gerektiğini vurgulayan Maizière, “Biraz daha az büyük sözler ve biraz daha fazla eylem, Avrupa güvenlik politikası ve aynı zamanda ittifak için iyi olacaktır” diyerek konu hakkında çokça söylemde bulunan Avrupalı siyasetçileri uyarıyor.
Uzmanlar, NATO ve AB arasındaki ilişkide askeri hareketlilikle ilgili prosedürler de dahil olmak üzere tüm müttefiklere eşit şekilde uygulanması gereken tutarlı bir yaklaşım ve sinerji izlenmesi önerisiyle, işbirliğinin bir adım öteye taşınacağını öngörüyor. Fakat, Avrupa’da NATO’nun, güçlü toplu savunma için, transatlantik çerçeve ile müttefikler arasında güvenlik istişareleri ve kararlarında temel forum olmaya devam ettiğinin kabul edilmesi önşartı, ilişkilerdeki NATO öncüllüğünü vurgular nitelikte.
NATO’nun “beyin ölümü” teşhisi ile birlikte Fransız Cumhurbaşkanı Macron tarafından dile getirilen “Avrupa stratejik özerkliği” fikri, NATO tarafından daha güçlü Avrupa savunmasının NATO’ya sağlayacağı destekten dolayı destekleneceği söylemiyle ifade edilmeye çalışılan odaktan uzaklaştırıldı.
NATO oybirliğiyle yeni bir döneme girerse, açıkça ABD liderliğinde olacak. 67 sayfalık rapordaki birçok maddenin, ABD egemenliğini daha da güçlendirecek ve Avrupalılar için stratejik özerklik önerilerini de buna tabi kılacak şekilde şekillendiği görülüyor. Keza oybirliği ilkesinin kaldırılmasına yönelik düşünceler de nihayetinde NATO’nun (ve AB’nin) büyük üye devletlerinin küçüklerin fikirlerine daha az önem verdikleri/verecekleri eleştirisi ile birlikte anılıyor.
NATO müttefiki olmayan AB üyesi devletler ve kurumsal olarak AB ile ilişkileri ve işbirliğini artırmayı öngören rapora Avrupa’dan gelen tepkiler muhtelif. Yine de genel olarak fikirlerin hem içeride hem de dışarıda NATO’nun geleceğine doğru adımlar atıldığı kabul görüyor.
Eleştiriler ve Sonuç
2030 vizyonu için NATO’ya pandemiler, çevre, sağlık gibi konularda da yeni rotalar çizmesi için öneriler sunan raporda genel olarak yeni tehditlere uyum ve siyasi istişare mekanizmaları öne çıkıyor.
NATO’da Trans-Atlantik ilişkilerin yeni alacağı hal, yeni seçilen ABD Başkanı Joe Biden’e bağlı. 20 Ocak 2021’de yemin ettikten sonra, Birleşik Devletler Silahlı Kuvvetleri Başkomutanı Brüksel’deki zirveye davet edilecek ve ABD Başkanı Donald Trump’ın transatlantik ilişkilerde derinleştirdiği çatlaklar hızla doldurulmaya çalışılacak gibi görünüyor.
NATO’yu Washington ruhuna uygun şekilde “Rusya’ya karşı daha ileri farkındalık ve tedbirlere, Çin ile de sistematik rekabete” uyumlu hale getirmek için bir çalışma olduğu aşikar. Bununla birlikte Biden, Donald Trump’ın Çin’e yönelik saldırgan politikasına devam edeceğini çoktan duyurdu. Avrupa ile güvenlik ve savunma ilişkilerinde NATO’ya bağlılığını da ilan eden Biden, Avrupa’da bazı kanatlar tarafından hoş karşılanmadı.
Çin’e karşı tüm bu uyarı ve tedbirlere karşın gelişen reaksiyon, rakamsal bazı veriler ile durumun güvenlikten öte olduğunu kanıtlamaya çalışır nitelikte. Ortaya koyulan gerçek şu ki yalnızca NATO üyesi ABD’nin 5800 nükleer savaş başlığı varken Çin’in sahip olduğu 320 başlık kabaca NATO üyeleri Fransa (290) ve İngiltere (215) ile aynı seviyede. ABD’nin dünya genelinde yaklaşık 800 askeri üsten oluşan küresel bir ağı bulunurken, Çin’in kendi ülkesi dışındaki tek askeri üssü Cibuti’de.
NATO üyesi devletler geçen yıl silahlanma ve ordu için Çin’in harcamalarının dört katına tekabül eden 1 trilyon ABD dolarından fazla para harcadı. İsveç Barış Araştırma Enstitüsü SIPRI’ye göre, Çin, askeri harcamalarını geçen yıl 266 milyar ABD Dolarına eşdeğer artırdı. Bu, nüfusuna oranla kişi başına 190 ABD Dolarına denk geliyor. NATO silahlanma politikası bu orandaki artışa karşı çıkıyor ama aynı dönemde ABD’nin askeri harcaması nüfusuna oranla kişi başına 2.200 dolardan fazla. Ayrıca, birkaç yıl içinde Almanya askeri harcamada Rusya’nın önüne geçerek, Avrupa’da en çok harcama yapan askeri güç olacak.
NATO diplomatları, askeri harcama grafikleri, dış politika vizyonu, ekonomik ilerlemesi ve Arktik’ten Afrika’ya NATO topraklarına yaklaşma stratejisini göz önüne aldığında, ortak Batı değerlerini paylaşmadığı Çin’in diğer ülkeleri, özellikle ekonomik olarak sindirmeye çalıştığı yorumunu yapıyorlar. Çin’in BRI gibi formatlarla kalkındırdığı Asya ve Doğu Avrupa ülkelerinde NATO’nun nüfuz kaybetme ve Çin’in nüfuz kazanma olgusu her ne kadar “sindirme” olarak görülse de orta vadede bölgesel dinamikleri değiştireceği tahmin edilebilir.
Avrupa’da ise Biden’in NATO’ya bağlılığı, stratejik özerklik ve Avrupa ordusu gibi savunma yönetiminde ABD etkisini azaltacak adımları sekteye uğratacak gibi görünüyor. Macron’un NATO aleyhindeki söylemleri ardından Fransa ve Almanya’nın yüksek orandaki askeri harcama artışı bu duruma hazırlık gibi görünebilirdi. Fakat bugün yeni bir strateji için çalışmalara başlanması gerekiyor. Özellikle liderler zirvesinde bu konuda vizyon adımları belirlenebilir.
NATO’nun oy birliği ilkesindeki taviz ve ittifak içinde yer almayan AB üyesi devletlerle işbirliği ise tartışmaya çok açık. İttifak içinde iki ayrı taraf olarak görülebilecek Fransa ve Türkiye bile bu dönüşüme ortak direnç sergileyebilir.
NATO 2030, bağlayıcı olmamakla birlikte aslında Trans-Atlantik ilişkilerin ve küresel güvenlik mimarisinin nasıl şekilleneceğinin bir özeti şeklinde görülebilir. Yeni dönem NATO’da hem iç hem dış risklerin yönetilmesini gerektiren zorlu bir süreç olacak.
Bu “Analiz” yazısı 11 Aralık 2020 tarihinde Anadolu Ajansı tarafından yayınlanmıştır. https://www.aa.com.tr/tr/analiz/nato-2030-projeksiyonu-ve-asya-avrupa-dengesizligi/2073624
